โขนชักรอก สมบัติศิลป์ที่เกือบจะสูญสิ้น

โขน นับเป็นนาฏศิลป์ชั้นสูงสุดของไทยอย่างหนึ่งที่นิยมเล่นกันในงานมหรสพต่าง ๆ มีอยู่ด้วยกันหลายประเภท เช่น โขนกลางแปลง โขนโรงนอก โขนโรงใน โขนหน้าจอ โขนฉาก โขนนั่งราว และโขนชักรอก ในบรรดาโขนต่าง ๆ ที่กล่าวมานี้ ส่วนใหญ่จะมีการแสดงให้เห็นกันบ่อย ๆ แต่โขนที่ไม่ค่อยมีการแสดงให้เห็นกันเลยก็คือโขนชักรอก

โขนชักรอกนั้นสันนิษฐานกันว่ามีมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๑ เป็นการแสดงในโรงที่มีหลังคา คนดูอยู่ด้านหนึ่ง ส่วนผู้แสดงแต่งตัวโขนขึ้นไปลอยตัวอยู่ในอากาศ การแต่งกาย ดนตรีประกอบ บทพากย์ บทเจรจา บทร้อง และเรื่องที่แสดงก็คล้ายกับโขนโดยทั่วไป จะต่างกันก็แต่มีการชักรอกตัวแสดงให้ขึ้นไปลอยตัวอยู่ในอากาศเท่านั้น การแสดงจึงจำเป็นต้องมีอุปกรณ์การแสดงมาก และค่อนข้างยุ่งยากกว่าโขนประเภทอื่น ๆ ด้วยเหตุนี้จึงไม่ค่อยมีปรากฏให้เห็นในงานต่าง ๆ บ่อยนัก

นับเป็นโชคดีอย่างยิ่งที่กรมศิลปากร วัดอรุณราชวราราม และบริษัทออร์กาไนเซอร์ จำกัด ได้ริเริ่มจัดงานเทศกาลวัดอรุณ ร.ศ. ๑๐๐ ตามโครงการอนุรักษ์วัดอรุณ และได้นำการแสดงที่หายาก เช่น การแสดงมโหรี การแสดงหนังใหญ่ การแสดงละครในและละครนอก การแสดงหุ่นหลวง การแสดงโขนชักรอก การละเล่นและการกีฬาสมัยโบราณมาให้ชมกัน ระหว่างวันที่ ๙-๑๕ พฤศจิกายน ๒๕๔๓ เวลา ๑๗.๐๐-๒๒.๐๐ นาฬิกา รวมทั้งมีโครงการจะจัดเป็นประจำทุกปี การแสดงแบ่งเป็นเวทีหนังใหญ่ ละครในและละครนอกบริเวณหน้าวัด โดยมีองค์พระปรางค์วัดอรุณประดับไฟเป็นฉากหลัง ส่วนหุ่นหลวงและโขนชักรอกจะแสดงในโรงที่ได้จัดทำขึ้นโดยเฉพาะบริเวณด้านขวา มือสุด โดยจัดเวลาการแสดงสลับกันเพื่อให้ผู้ชมมีโอกาสได้ชมทุกกิจกรรม

โขนชักรอกที่นำมาแสดงเป็นเรื่องรามเกียรติ์ ตอนศึกศรพรหมมาสตร์ ว่าด้วยทศกัณฐ์ใช้ให้อินทรชิต โอรส ไปทำพิธีชุบศรพรหมมาสตร์ ให้มีฤทธานุภาพสำหรับสังหารพระราม พระลักษมณ์และพลวานร ในระหว่างที่อินทรชิตกำลังทำพิธี ทศกัณฐ์ได้ใช้ให้มังกรกัณฐ์ผู้เป็นหลานออกรบ แต่ก็ถูกศรพระรามจนสิ้นชีวิตไป แสงอาทิตย์ผู้เป็นน้องได้ออกไปรบเพื่อแก้แค้นก็ถูกพระรามแผลงศรสังหารอีก ทศกัณฐ์จึงใช้เสนาสูรไปบอกอินทรชิตจนเสียตบะทำพิธีไม่สำเร็จ และออกจากตบะมาออกอุบายศึกโดยให้เสนายักษ์แปลงเป็นเทวดา นางฟ้า และให้การุณราชแปลงเป็นช้างเอราวัณ ส่วนอินทราชิตแปลงเป็นพระอินทร์ยกทัพมาในอากาศ เมื่อมาถึงพลับพลาที่พระลักษมณ์ตั้งไพร่พลอยู่ก็ให้เทวดานางฟ้าจำแลง พากันจับระบำระฟ้อน เมื่อกองทัพของพระลักษมณ์เพลิดเพลิน อินทรชิตจึงแผลงศรพรหมมาสตร์บันดาลเป็นศรเกลื่อนกลาดต้ององค์พระลักษมณ์ องคต สิบแปดมงกุฏ และเหล่าวานรสลบลง เหลือหนุมานแต่เพียงผู้เดียวได้เหาะขึ้นไปรบกับอินทรชิต และสามารถหักคอช้างเอราวัณจำแลงสำเร็จ แต่ถูกอินทรชิตตีสลบไป เมื่อพระรามมาถึง หนุมานต้องลมพัดฟื้นขึ้นมา จึงอาสาไปชะลอเขาสรรพยานำมาเขย่าจนพระลักษมณ์และเหล่าวานรฟื้นคืนสติ แล้วพากันกลับคืนสู่พลับพลาดังเดิม

การแสดงโขนชักรอกชุดนี้เป็นการผสมผสานกันระหว่างโขนโรง โขนนั่งราว และโขนชักรอก กล่าวคือไม่มีเตียงสำหรับตัวนายโรงนั่ง แต่มีราวพาดตามส่วนยาวของโรง ตรงหน้าฉากออกมามีช่องทางให้ผู้แสดงเดินได้รอบราว ในส่วนที่เป็นโขนชักรอกคือบรรดาอินทรชิตทรงช้างเอราวัณ เทวดาและนางฟ้าจำแลงที่เหาะร่ายรำมาในอากาศ

ฉากที่น่าชมที่สุดก็คือตอนที่หนุมานต่อสู้กับอินทรชิตที่ทรงช้าง เอราวัณและสามารถหักคอช้างเอราวัณได้ และฉากหนุมานยกภูเขาสรรพยามาเขย่าจนพระลักษมณ์และพลวานรฟื้นคืนสติ ซึ่งเป็นฉากการแสดงที่สมจริงที่สุด นอกจากนี้การแสดงในฉากอื่น ๆ ก็ล้วนแต่ละลานตาละลานใจด้วยลีลาการแสดงจากศิลปินมืออาชีพ จึงนับเป็นนิมิตหมายอันดีที่มีผู้เห็นความสำคัญริเริ่มจัดการแสดงโชนชักรอก ขึ้น เพื่ออนุรักษ์มรดกวัฒนธรรมของชาติและเป็นการจุดประกายให้เกิดความรักและหวง แหนมรดกวัฒนธรรมอันล้ำค่าของไทย สมดังเจตนารมณ์ของผู้จัดงานเทศกาลวัดอรุณ ร.ศ. ๑๐๐ สืบไป

ที่มา : อนุสาร อ.ส.ท. ปีที่ ๔๑ ฉบับที่ ๖ เดือนมกราคม ๒๕๔๔

บทความจาก - อ.ส.ท. การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย

- พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ปราจีนบุรี
ศูนย์รวมโบราณวัตถุ วัฒนธรรมภาคตะวันออก

- หุ่นละครเล็ก ฟื้นฟูชีวิตหุ่นละครเล็ก ณ โรงละครโจหลุยส์

- อรรธนารีศวร ศิลปะชิ้นเยี่ยม
ของพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

- พระพิฆเนศทรงช้างเอราวัณ ที่บ้าน ๑๐๐ อัน ๑๐๐๐ อย่าง
ตำบลหารแก้ว อำเภอหางดง จังหวัดเชียงใหม่

- พระอิศวร มหาเทพนับพันชื่อ
พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กำแพงเพชร

- โขนชักรอก สมบัติศิลป์ที่เกือบจะสูญสิ้น

บทความจาก - วารสารเมืองโบราณ