แรกนาขวัญ พระราชพิธีแรกนาขวัญ แลกนาขวัญ ประวัติศาสตรศาสนาพราหมณ์ในประเทศไทย ศาสนาฮินดูในประเทศไทย

คลิกที่นี่เพื่อกลับไปหน้าแรกศาสนาพราหมณ์ ศาสนาฮินดู ประเทศอินเดีย พระอิศวร ท้าวมหาพรหม พระวิษณุ พระนารายณ์ พระอุมาเทวี

แรกนาขวัญ : สร้างขวัญและกำลังใจชาวไร่ชาวนา
โดย มหาวิทยาลัยศิลปากร
(บทความจาก นิตยสารสารคดี)

เดือนหก เป็นเริ่มเข้าวันแรกขึ้น ๑ ค่ำ เดือนหก เมื่อเทียบปฏิทินสากลทางสุริยคติ ซึ่งตรงกับวันที่ ๘ พฤษภาคม ๒๕๔๘

พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัล
(จิตรกรรมฝาผนังในพระอุโบสถวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กรุงเทพมหานคร เขียนในสมัยรัชกาลที่ 5)

ขณะที่บริเวณลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยานับเดือนหก แต่ทางล้านนาและบางท้องถิ่นที่อยู่ตอนบนของภูมิภาคจนถึงทางใต้ของจีน นับเป็นเดือนแปด จึงนับเร็วกว่ากันราว ๒ เดือน ตามลักษณะแตกต่างทางภูมิศาสตร์

ประเพณีชาว บ้านช่วงเวลานี้ สืบเนื่องจากเดือนก่อน (คือ เดือนห้า) เป็นช่วงเวลาหลังฤดูการเก็บเกี่ยวพืชพันธุ์ธัญญาหาร แล้วเริ่มเข้าฤดูการผลิตใหม่ เพราะฝนเริ่มตกแล้ว ถึงเวลาต้องเตรียมเครื่องมือทำไร่ไถนา ที่สำคัญก็คือต้องทำพิธีแรกนา หรือ นาแรก ทางอีสานเรียก นาตาแฮก ในทวาทศมาส (โคลงดั้น) เอกสารยุคต้นกรุงศรีอยุธยา พรรณนาฤดูเดือนหก (ไพศาขย) เริ่มมีฝนตกแล้วว่า “ฤดูไพศาลขยสร้อง ฝนสวรรค์” ต่อจากนี้ไปจะมีพิธีแรกนาขวัญทั่วไปในชนบทหมู่บ้าน เพื่อสร้างขวัญและกำลังใจให้ชาวนาชาวไร่มีโคลงดั้นบอกว่า “แขไขบ่าวไถนาถถั่น มานา”

พิธีแรกนาขวัญที่ท้องสนามหลวง เมื่อ พ.ศ. 2547

แรกนาขวัญในชนบทหมู่บ้านทุกแห่งจะมีธงปักและผูกคันไถปลิวไปตามลมทุกหนทุกแห่ง ทวาทศมาส (โคลงดั้น) พรรณนาดังนี้

เดือนหกเรียมไห้ร่ำ ฤาวาย
ยามย่อมชนบทถือ ท่องหล้า
ธงธวัชโบกโบยสุดปลาย งอนง่า
คิดว่ากรกวักข้า แล่นตาม ฯ

ทันธงบใช่น้อง เรียมทรุด
หิวคระหนรนกาม พรั่นกว้า
ธวัชงอนโบกโบยสุด ลิ่วลี่
กรใช่กรหน้าหน้า ใช่น้องนาไถ ฯ

จนถึงปลายกรุงศรีอยธยาก็ยังมีพรรณนาแรกนาขวัญไว้ในนิราศธารโศกของเจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร์ (กุ้ง) ว่า

เดือนหกสรกฝนสวรรค์ จรดนังคัลตามพิธี
แรก นาเข้า ธรณี พี่ดูเจ้าเปล่าใจหาย

เดือนหกตกครั่นครื้น ฝนสวรรค์
พิธี จรด นังคัล ก่อเกล้า
แรกนาจอมไอศวรรย์ กรุงเทพ
พี่ แลบเห็น เจ้า เปล่าแล้วใจหาย

พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัล ณ ท้องสนามหลวง มองผ่านพระศรีรัตนเจดีย์และพระมณฑปภายในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม (จิตรกรรมฝาผนังในพระอุโบสถวัดเสนาสนารามราชวรวิหาร จ. พระนครศรีอยุธยา เขียนในสมัยรัชกาลที่ 5)

แรกนาขวัญ เป็นภาษาของคนในภาคกลางที่ราบลุ่มแมน้ำเจ้าพระยา ตรงกับภาษาของคนบริเวณสองฝั่งแม่น้ำโขงว่า นาตาแฮก (แฮก คือ แรก) หมายถึงการไถนาทำนาปลูกข้าวครั้งแรกในนาจำลองขนาดเล็กๆ ที่สมมุติขึ้น แล้วมีพิธีสู่ขวัญวิงวอนร้องขอต่ออำนาจเหนือธรรมชาติ (บางทีเรียกผีนาหรือพระภูมินา) จงบันดาลให้ทำนาจริงๆ ได้ผลผลิตเป็นข้าวงอกงามอุดมสมบูรณ์เหมือนนาจำลองที่สมมุติขึ้นครั้งแรกนี้ บางแห่งเช่น ภาคเหนือจะทำพิธีสังเวยแม่โพสพพร้อมกันไปด้วย

พิธีอย่างนี้มีมาตั้งแต่ดั้งเดิมในชุมชนคนดึกดำบรรพ์ราว ๓,๐๐๐ ปีมาแล้ว สมัยก่อนๆทุกคนมีอาชีพทำนาต้องทำกันทั่วไปก่อนจะลงมือทำนาจริง ต่อมาเมื่อราชสำนักรับแบบแผนฮินดูจากชมพูทวีป (อินเดีย) จึงปรุงแต่งให้สอดคล้องกับพีธีพราหมณ์เพื่อความศักดิ์สิทธิ์สูงขึ้น เช่น มีพระโคเสี่ยงทาย มีการเชิญเทวดามาเสกเป่าข้าเปลือกที่ใช้หว่านในพิธี เมื่อเสร็จงานก็ให้ชาวบ้านแย่งกันเก็บเม็ดข้าเปลือกไปบูชา และโปรยลงในนาของตนเพื่อให้ได้ผลผลิตเป็นเมล็ดข้าวมากขึ้น และรอดพ้นจากภัยธรรมชาติ

ภาษาทางราชการเรียก จรดพระนังคัล เป็นคำเขมร (นังคัล คือ ผาลไถนา) แปลว่าไถนาครั้งแรก มีหลักฐานยืนยันในเอกสารเก่าแก่ว่า พระเจ้าแผ่นดินเมื่อราว ๗๐๐ ปีมาแล้วมอบให้เจ้านายและขุนนางทำพิธีนี้ เพื่อความมั่งคั่งในพืชพันธุ์ธัญญาหารของราชอาณาจักร จะละเว้นมิได้ ต้องทำทุกปี จึงมีสืบเนื่องมาจนถึงปัจจุบัน

ขวัญ มีอยู่ในคน สัตว์ สิ่งของ และธรรมชาติ

ตัวตนของคนทุกคนในชุมชน (ยุคก่อนรับศาสนาจากอินเดีย) นานมาแล้ว เชื่อว่ามีส่วนประกอบสำคัญอยู่ ๒ ส่วน คือส่วนที่เป็นตัวตนได้แก่ร่างกาย กับส่วนที่ไม่เป็นตัวตนคือขวัญ แม้สัตว์ สิ่งของ และธรรมชาติก็มีขวัญทั้งนั้น เช่น ขวัญควาย ขวัญยุ้งข้าว ขวัญนา จึงมีพิธีแรกนาขวัญ

ชาวบ้านอีสานกำลังสวดขวัญวิงวอนร้องขออำนาจเหนือธรรมชาติในการทำนา "ตาแฮก"
โดยปลูกต้นข้าว 7-8 ต้น การปลูกข้าวแรกนี้เรียก "ปักกกแฮก"

ขวัญต่างจากวิญญาณ (ในคำสอนทางศาสนา) เพราะเมื่อคนตายไปวิญญาณก็ดับหายไป แต่ขวัญไม่หายไปพร้อมเจ้าของที่ตายในทางตรงข้าม ขวัญของผู้ตายยังมีอยู่ แล้วพยายามหนทางกลับเหย้าเรือนเดิมของตน ไม่ว่าเหย้าเรือนเดิมจะอยู่ส่วนไหนของโลก

ขวัญมีหน่วยเดียว แต่ฝังกระจายอยู่ทุกส่วนของร่างกายตั้งแต่แรกเกิดมาเป็นตัวตน และมีความสำคัญเท่าๆ กันหมด รวมถึงสำคัญเท่ากับร่างกายด้วย เพราะร่างกายต้องมีขวัญ ถ้าไม่มีขวัญก็ไม่มีชีวิต ฉะนั้น ร่างกายที่มีชีวิตต้องมีขวัญ เช่น ขวัญหัว ขวัญตา ขวัญมือ ขวัญแขน ขวัญขา ฯลฯ

ด้วยเหตุนี้คนสมัยก่อนจึงเชื่อว่าถ้ามีขวัญอยู่กับร่างกาย เจ้าของขวัญจะมีความสุข แต่ถ้าขวัญออกจากร่างกายไปเจ้าของขวัญก็ไม่มีความสุข ไม่เป็นปกติ อาจเจ็บไข้ได้ป่วยจนถึงตายได้ ฉะนั้นเมื่อคนเราเจ้าของขวัญเจ็บป่วยแสดงว่าขวัญไม่ได้อยู่กับตัว มีความจำเป็นต้องจัดพิธีเรียกขวัญ หรือพิธีสู่ขวัญให้กลับเข้าสู่ตัวตนเหมือนเดิม จะได้อยู่ดีมีสุขตามปกติ

ชาวบ้านภาคกลางกำลังแรกนาขวัในท้องนาที่บ้านโพธิ์สามต้น จ. พระนครศรีอยุธยา

พิธีกรรมเกี่ยวกับขวัญมีชื่อเรียกต่างๆ กันไปตามท้องถิ่น เช่น เรียกขวัญ สู่ขวัญ ทำขวัญ ฯลฯ เป็นพิธีกรรมที่แสดงความผูกพันในระบบความสัมพันธ์แบบเครือญาติระหว่างบุคคล กับชุมชนที่เริ่มมีขึ้นในสังคมกสิกรรมหรือสังคมชาวนาที่ยังล้าหลังทาง เทคโนโลยีเมื่อราว ๓,๐๐๐ ปีมาแล้ว บรรดาเครือญาติจะจัดขึ้นเมื่อเกิดเหตุอย่างใดอย่างหนึ่งทั้งเหตุดีและเหตุไม่ดี เช่น ฝันร้าย รวมทั้งได้รับอุบัติเหตุเภทภัยจากสถานการณ์ต่างๆ

ผู้ที่ทำพิธีเกี่ยวกับขวํญด้วยการท่องบ่นคำสู่ขวัญเป็นทำนองอย่างหนึ่งด้วยฉันทลักษณ์ กลอนร่าย เรียก หมอขวัญ เป็นคนเดียวกับหมอผี – หมอพร เทียวเท่ากับผู้เชี่ยวชาญพิเศษในวิชาความรู้เหมือนนักบวชในศาสนาต่างๆ สมัยหลัง โดยใช้เครื่องมือสื่อสารกับขวัญและอำนาจเหนือธรรมชาติคือ ดนตรี มีฆ้องกับแคนเป็นหลัก ที่ภายหลังเรียกกลอง – ปี่ หรือปี่- กลองก็ได้

ผู้มีอำนาจเหนือธรรมชาติคือนาค เพราะเป็นผู้พิทักษ์มนุษย์และธรรมชาติ จึงเรียกทำนองเพลงที่แต่งขึ้น เพื่อพิธีกรรมทำขวัญว่านางนาค มีชื่อเป็นเพศหญิง เพราะรากเหง้าเก่าแก่ของสังคมในอุษาคเนย์เรียกผู้หญิงว่า “แม่” หรือ “นาง” หมายถึงเป็นใหญ่เหนือทุกสิ่งทุกอย่าง

ในพิธีแรกนาขวัญต้องไถนาแรก หรือนาตาแฮก ที่จำลองขึ้นเป็นสมมุติ เมื่อผู้นำในพิธีกรรมเริ่มไถนาแรกพนักงานดนตรีปี่พาทย์ต้องเริ่มต้นประโคม ด้วยเพลงนางนาค เป็นสัญลักษณ์ศักดิ์สิทธิ์ร้องขอความอุดมสมบูรณ์แก่พืชพันธุ์ธัญญาหาร และอาจตามด้วยเพลงที่เป็นสิริมงคลอื่นๆ ต่อไปให้ยืดยาวได้จนกว่าจะไถนาแรกเสร็จสิ้นตามที่กำหนดไว้

จากเอกสาร แบ่งปันแลกเปลี่ยนเรียนรู้สู่สาธารณะ จากมหาวิทยาลัยศิลปากร ชุดประเพณี 12 เดือน
ขอรับเอกสารและสอบถามข้อมูลเพิ่มเติมที่ ภาควิชามนุษยวิทยา คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร (วังท่าพระ) ถนนหน้าพระลาน กรุงเทพฯ 10200 โทร. 0-2221-3897 www.archae.su.ac.th และ www.anthrosu.cjb.net

ขอขอบพระคุณ : นิตยสารสารคดี

บทความจาก - นิตยสารสารคดี
- แรกนาขวัญ : สร้างขวัญและกำลังใจชาวไร่ชาวนา - ความลับของนางระบำหน้าท้อง (ที่เกี่ยวกับพระศิวะ)	- จาริกบุญ ณ ขุนเขาศรีปาทะ ประเทศศรีลังกา - มองปราสาทหินจากมุมสูง - พิพิธภัณฑ์ช้างเอราวัณ กับศรัทธาของผู้สร้าง